Wat
Wat is een Herenboerderij?
Onze Herenboerderij is in ontwikkeling om een duurzaam opererend, kleinschalig gemengd boerenbedrijf te worden. Onze boeren zijn Henk Boer en Hans Wilpstra. Het concept is gebaseerd op Herenboeren Nederland.
Het fundament van de Herenboerderij bestaat uit een groep mensen. Zo’n groep bestaat uit ongeveer 200 huishoudens die verenigd zijn in een coöperatie. Inclusief kinderen komt dat neer op ongeveer 500 personen.
Om een Herenboerderij op te starten, zijn er minimaal 150 deelnemende huishoudens nodig. Elk huishouden is gedeeld eigenaar van een Herenboerderij, en ervaart dat ook zo. De meeste Herenboeren wonen niet ver van hun boerderij. Herenboerderij Hof van Rhee telt een ledenaantal met rond de 500 monden. Het maximale aantal.
Ten minste één keer per jaar wordt binnen de coöperatie geïnventariseerd wat de 200 leden-huishoudens willen eten en omgezet in een zgn. teeltplan. Hierbij worden de ervaringen van het vorige seizoen en die van de boer betrokken. Van welke producten willen we meer, van welke minder en welke nieuwe gewassen introduceren we op de boerderij.
Op 18 juni 2020 hadden we voldoende leden om de coöperatie notarieel vast te legen; 14 oktober is de coöperatie officieel opgericht en op 1 november 2020 kon de schop in de grond!
Wat Herenboeren is?
Bekijk voor een korte introductie het filmpje hiernaast.
Wilhelminapark als voorbeeld
In Boxtel bestaat reeds een Herenboerderij die volop in bedrijf is, Herenboerderij Wilhelminapark. Hier worden ongeveer 50 soorten groenten verbouwd, staan appel-, peren- en pruimenbomen en lopen varkens, kippen en runderen voor vlees en eieren.
Bekijk het filmpje hiernaast: ‘Rondje over de boerderij’. In minder dan 2 minuten krijg je een aardige indruk van de enorme variatie aan gewassen en dieren op de Herenboerderij in Boxtel. En dat alles op minder dan 20 hectare en voor niet minder dan (uiteindelijk) 500 mensen.
De boer, in dienst
De Herenboerderij wordt dagelijks gerund door onze boeren Henk en Hans, die fungeren als bedrijfsleiders. Zij werken voor de leden van de coöperatie en wordt ook door hen betaald. Ze zijn verantwoordelijk voor de hele teelt, van begin tot eind, organiseren de bewerking van het land, of doen het zelf, en dragen de zorg voor een gezonde bodem; dat alles met zo min mogelijk externe input en met als doel te komen tot een optimale, gezonde en bovenal smakelijke oogst. Ze zijn ook verantwoordelijk voor het beheer van de fruitbomen en het op tijd oogsten van de gewassen. Maar ook hebben de boeren een belangrijke rol in de ontwikkeling en het beheer van de natuur en het landschap.
Verder verzorgen Henk en Hans de aanwezige dieren met het geven van eten en drinken. Op de boerderij wordt een belangrijk deel van hun voer verbouwd. Daar waar nodig of gewenst, wordt op tijd een dierenarts ingeschakeld.
Ontbreekt het hen aan tijd, dan zorgen zij dat een loonwerker of meewerkende leden bijspringen, zodat de oogst gegarandeerd blijft. Is de kennis ontoereikend, dan kunnen zij terecht bij collega-boeren of adviseurs die onder de vlag van de landelijk opererende organisatie Herenboeren Nederland werken.
Een ‘gewone’ boer kan nog een teruggetrokken leven leiden, maar dat is de boeren op een Herenboerderij niet gegund. Alleen al de 200 leden-huishoudens houden hen scherp en ze zullen regelmatig hun verhaal moeten doen aan andere boeren, beleidsmakers of de media. Dat betekent transparant werken, benaderbaar en communicatief zijn en dus graag willen vertellen wat ze doen, en waarom.
Varkens uit de scharrelwei
Om in hun jaarlijkse behoefte aan varkensvlees- en vleeswaren te voldoen, hebben we elk jaar gemiddeld 20 varkens nodig. De varkens leven op de boerderij tot het moment dat ze slachtrijp zijn.
De dieren zitten niet in een ‘traditionele’ stal maar lopen het hele jaar zoveel mogelijk buiten. Om ze de nodige beschutting tegen het weer of rust te bieden, is er natuurlijk wel onderdak. Op een Herenboerderij kunnen dat half ingegraven holen of hutten zijn, soms mobielen verblijven, zodat de dieren makkelijk elders op de boerderij kunnen grazen en wroeten.
Zelfvoorzienend
Eten doen de varkens zoveel mogelijk van eigen grond. Een deel ervan bestaat uit oogstresten, de rest scharrelen de dieren zelf bij elkaar of koopt de boer aan. Op de akkerbouwpercelen, staan maïs en zonnebloemen. Na de oogst worden deze gewassen opgeslagen en later aan de dieren gevoerd.
Feitelijk is de hele boerderij eetbaar, en dus willen we de dieren ook op akkers inzetten (groenbemesters, aardappelen). Verder biedt de fruitboomgaard hen valfruit. Of de varkens kunnen terecht bij de vruchtdragende inheemse bomen zoals hazelaar, kastanje en eik. Elk najaar ligt er dan weer een verse lading noten, kastanjes en eikels op ze te wachten.
Rundvlees van buiten
Om aan de rundvleesvraag van de Herenboeren te voldoen, zijn elk jaar gemiddeld twaalf dieren nodig. Deze runderen komen uit een kudde, die gemiddeld twintig tot dertig dieren telt. Op elke kudde loopt één volwassen stier zodat de kudde zich via natuurlijke weg kan vernieuwen. Om inteelt te voorkomen, komt er regelmatig een nieuwe stier.
De dieren lopen in principe jaarrond buiten in de wei waar kwalitatief goed gras en smakelijke kruiden elkaar afwisselen. Schaduw krijgen van de bomen. En net als bij de varkens geldt dat sommige Herenboeren ervoor kiezen om de dieren een overdekte rustplek te geven.
Uiteindelijk bepaalt de boer wanneer een dier slachtrijp is.
Houden van hennen en hanen
Kippenvlees en eieren. Dat is waar het om draait als het om het houden van kippen gaat. Om aan de behoefte van de leden te voldoen, zijn elk jaar ongeveer 2100 vleeskippen nodig. Broedse kippen worden apart gezet en zorgen zo voor de natuurlijke aanwas. Op elk moment scharrelen er op de boerderij ongeveer 700 vleeskippen (m/v) rond. Deze haantjes en hennen groeien in ongeveer vier maanden naar het gewicht waarop ze slachtrijp zijn. De circa 250 leghennen zijn jaarlijks goed voor ongeveer 65.000 eieren.
Gevarieerd dieet
De kippen eten zoveel mogelijk dat wat de eigen boerderij hen biedt. Onze boer zorgt voor een gevarieerd en gezond aanbod van kippenvoer. Zo teelt hij bijvoorbeeld zonnebloemen en granen en zaait de scharrelweides zo in, dat er voor de kippen van alles te halen valt; wormen bijvoorbeeld.
Ook scharrelen de dieren tussen de fruitbomen of worden ze ingezet in de koeienwei. Daar bewerken ze de koeienvlaaien zodanig dat de bodemvruchtbaarheid overal een boost krijgt en niet alleen daar waar de koe toevallig gepoept heeft.
Veel groenten van eigen grond
De Herenboeren verbouwen hun eigen groenten. Wat precies, hangt vooral samen met de belangrijke vraag van de leden. Wat willen zij eten? Ook bepaalt de ligging van de boerderij wat er aan teelten mogelijk is. Op kleigronden groeien nou eenmaal andere gewassen dan op zand of veen. Verder is een duurzame benadering van de bodem altijd het uitgangspunt. Dat betekent onder meer dat de opeenvolgende teelten de bodem beter moeten achterlaten, dan dat ze hem aantroffen.
Teeltplan
Om aan al deze voorwaarden te voldoen, ontwikkelt elke Herenboerderij een uitgekiend teeltplan. De gronden zijn dan weer in productie, dan weer liggen ze braak of zijn ze slechts extensief in gebruik; alles in het belang van de bodem, en dus de continuïteit van de boerderij.
Niet op alle Herenboerderijen kunnen dus evenveel soorten groenten worden geteeld. Maar een mooie mix van dertig tot zestig gewassen levert een gevarieerd aanbod, jaarrond. Wat groeit er dan zoal? Bonen bijvoorbeeld, in verschillende soorten en maten en diverse soorten sla, kolen en aardappelen. Maar ook bietjes kunnen in het teeltplan zitten, net als penen, knolgewassen en, op zand, asperges en pompoenen.
Om het oogstseizoen van elk gewas te verlengen, worden verschillende rassen geteeld. En sommige gewassen, zoals aardappelen en kolen, kunnen prima bewaard worden in een koeling.
Ook kan op een Herenboerderij geëxperimenteerd worden met meerjarige gewassen als noten, bessen en kruiden.
“Voed de bodem, niet de planten”
Ignas Dümmer
(Cie. Biodiversiteit)
Fruit van het huis
Appels, peren, pruimen, bessen, aardbeien…. Herenboeren voorzien graag in hun eigen behoefte aan (hard)fruit. Daarom verbouwen ze ook dit zelf. Concreet houdt dat in, dat op ongeveer 1 hectare fruitbomen staan: appels, peren en pruimen bijvoorbeeld, aangevuld met andere vruchtdragende bomen. En op nieuw te ontwikkelen Herenboerderijen is de productie van fruit onderdeel van een systeem dat het karakter heeft van een voedselbos; met een grote diversiteit aan fruitsoorten dus.
Wat er in welke mate staat, hangt ook nu weer af van de geschiktheid van de bodem en de wensen van de leden van de coöperatie. Ook de rassenkeuze is tot op zekere hoogte variabel. Al staan de bomen er langjarig en is het geen kwestie van ‘even een boompje planten en je plukt er direct de vruchten van.’
Sowieso wil een Herenboerderij het seizoen van elk product, zo lang mogelijk maken. Dat gebeurt door per soort, verschillende rassen te telen (vroeg, middel en laat). Behalve dat er zo langer van een bepaalde fruitsoort gegeten kan worden, spreidt de boer zo de risico’s. Bij de aanplant van de fruitbomen is hiermee ook rekening gehouden.
Jaarrond fruit?
Behalve dat er onderscheid is aangebracht tussen de soorten fruit (appel, peer, pruim, …) is daarbinnen een mix aangebracht tussen typen (handappel, moesappel) en rassen (verschillende smaak, oogsttijd, bewaarbaarheid). Door ze vervolgens gekoeld te bewaren, is het mogelijk om op termijn vrijwel jaarrond fruit van eigen boerderij te eten.
Biologisch of niet
Een veelgestelde vraag: is een Herenboerderij biologisch? Het antwoord neigt naar ja, maar is toch nee. Hoe zit dat?
Biologisch is een officieel door SKAL verleend keurmerk. Iedereen die een biologisch product koopt bij een boer, speciaalzaak of supermarkt, weet dan dat het voldoet aan de criteria van het keurmerk.
Maar Herenboeren zijn geen klant van hun bedrijf, ze kopen geen producten. En een Herenboerencoöperatie verkoopt niet, is haar eigen markt en de leden bepalen feitelijk zelf hoe ze werken aan een in alle opzichten duurzame voedselproductie. De Herenboeren en hun boer reizen naar de ‘meest duurzame vorm van landbouw’. We noemen het zelf ook wel natuur gedreven landbouw.
We vinden transparantie en grip op de methode momenteel het belangrijkste sturingselement. Vraag gestuurd voedsel produceren, zo natuurlijk mogelijk en streven naar input nul; dat is wat ons drijft.
We zoeken naar de draagkracht van de bodem voor voedselproductie, uitgaande van een gezonde bodem in een gezond landschap. Het gebruik van middelen wordt hierbij zoveel mogelijk voorkomen. En mocht het noodzakelijk zijn, dan gebruiken we niet chemisch-synthetische bestrijdingsmiddelen, die in de door SKAL gedefinieerde biologische landbouw zijn toegestaan.
Van akker naar keukenkast
Na de oogst van de aardappelen, groenten en fruit, is het maar een kleine stap naar de keuken van de leden. Hoe die stap wordt gezet, daarover is binnen elke coöperatie goed nagedacht. Sommige producten zijn dagvers, en kunnen vanaf het veld zo naar de leden. Andere producten, bijvoorbeeld appels, peren en aardappelen, worden gekoeld bewaard op een daarvoor geschikte locatie, binnen of buiten de boerderij. Het vlees is een ander verhaal. Nadat de dieren zijn geslacht, verwerkt en het vlees vacuüm is verpakt, wordt het vlees diepgevroren bewaard.
Leden delen de kosten en krijgen producten
Leden van de coöperatie delen de exploitatiekosten van hun boerderij. Daarvoor in de plaats krijgen ze wekelijks eten van diezelfde eigen Herenboerderij. De maandelijkse betaling per persoon die van de boerderij eet, is feitelijk de smeerolie van het bedrijf en zorgt voor de continuïteit van de bedrijfsvoering. De manier waarop de producten worden aangeboden, is aan de coöperatie. Wel is het altijd de coöperatie die het geld beheert.
Een voor de hand liggend scenario, is als elk huishouden aangeeft hoeveel personen van de boerderij eten, vegetarisch desgewenst. Elke persoon (twee kinderen kunnen bijvoorbeeld samen voor één mond tellen) ontvangen een op de wekelijkse behoefte gestandaardiseerd pakket. Hierin zit een bepaalde hoeveelheid aan verse groenten, aardappelen, fruit en eieren. Vlees kan ook, maar aangezien dat diepgevroren is, kan een ander ritme dan wekelijks beter passen. De leden worden vooraf geïnformeerd over wat er in het pakket zit. Dat kan een aanzet zijn om onderling te ruilen, wat overigens een prima manier is om de binding tussen de leden te versterken.
Van boerderij naar huis
De Herenboerderij is de spil van de coöperatie, want daar gebeurt het. Het is dus niet vreemd als leden-huishoudens wekelijks een bezoek brengen aan de boerderij om daar hun eten op te halen. Maar het kan, of moet soms ook anders. Zeker als de (gevoelde) afstand boerderij-lid minder makkelijk te overbruggen is, kunnen afhaalpunten uitkomst bieden. Het is aan de coöperatie om hier het initiatief voor te nemen. Behalve afhaalpunten kan ook gedacht worden aan Buurtboeren, die producten voor elkaar meenemen. Niet elke boerderij is hetzelfde en niet elk lid zit er op dezelfde manier in.
Wat brengt de Herenboerderij, behalve eten?
Leden zijn niet alleen ‘afnemers’ van producten, ze zijn economisch eigenaar en de meesten voelen dat ook zo. Ze zijn verbonden met de locatie en de grond onder de boerderij, begaan met het welzijn van de dieren, de gewassen, de natuur, hun boer en het landschap.
De boerderij stimuleert dus verbinding. En veel leden raken er op een of andere manier intensief bij betrokken. Ze leveren mooie bijdragen aan het draaien van de coöperatie en de boerderij. Dat doen ze door het zelf ontplooien van waardevolle activiteiten als excursies, tentoonstellingen, workshops, delen van recepten of het organiseren van activiteiten voor en met kinderen, zoals een kinderfeestje of natuuractiviteit.
Jaarrond leent de Herenboerderij zich prima voor het geven van excursies. Verwondering over het landschap, de natuur, de zorg voor de dieren en het groeien van de gewassen staat daarbij centraal.
Maar een Herenboerderij biedt ook inspiratie aan anderen; boeren, ambtenaren, bestuurders of wetenschappers. Het verhaal van de Herenboerderij kan zomaar een voedingsbodem zijn voor nieuwe, duurzame landbouwsystemen binnen en buiten Nederland.
Reuring, dat brengt het ook
Een Herenboerderij is, nog voor hij in een bepaalde regio gerealiseerd is, al een veelbesproken fenomeen. Behalve voedsel, verbinding en waardevolle contacten produceert hij gegarandeerd ook de nodige reuring.
In de aanloop ernaar toe zijn informatie- en inspiratiesessies gehouden en is het initiatief veel besproken in de (sociale) media. Dit alles heeft mensen aan het denken gezet over hoe ze eigenlijk eten en bij hen de vraag opgeworpen of het niet anders kan.
Ook de website en sociale mediakanalen van de Herenboerderij biedt veel informatie en inspiratie. Zowel leden als anderen delen hun ervaringen met en op de boerderij, wat de Herenboerderij honderden likes oplevert in de regio. De nieuwsbrief aan de leden informeert hen over wat er die week geoogst is, kondigt evenementen aan en praat hen bij over het reilen en zeilen op en rond de boerderij.
Sommige Herenboerderijen gebruiken de online app HAPP, anderen hebben een eigen sociaal intranet. Hier worden producten gedeeld, tips en adviezen uitgewisseld en plannen gesmeed om de andere leden mee te verrassen.
De coöperatie door het jaar heen
Ten minste een keer per jaar wordt binnen de coöperatie geïnventariseerd wat de 250 leden-huishoudens willen eten. Hierbij worden de ervaringen van het vorige seizoen en die van de boer betrokken. Van welke producten willen we meer, van welke minder en welke nieuwe gewassen introduceren we op de boerderij.
De wensen van de leden worden, via het bestuur, met de boer besproken en naast de fysieke gesteldheid van het land gelegd. Welke teelt slaat aan, welk gewas doet het (nu) minder goed en aan welke knoppen kan de boer draaien. Hieruit volgt een of twee keer per jaar een up to date teeltplan waar de boer mee uit de voeten kan.
Dit teeltplan wordt afgetikt in de algemene ledenvergadering, die één of twee keer per jaar gehouden wordt. Hier worden ook de begroting vastgesteld, de jaarrekening goedgekeurd en de lopende zaken op de boerderij besproken. Verder beslist de ledenvergadering over de contributie, het doen van investeringen of het organiseren van evenementen.
Bestuur
Dit alles wordt voorbereid en uitgevoerd door een gekozen onbezoldigd bestuur. In het bestuur zitten minimaal drie leden en het is idealiter een afspiegeling van de leden. Het bestuur organiseert, regelt, begroot en besluit over zaken waarover het bevoegd is. Wat die bevoegdheid is, staat onder andere in de statuten en het huishoudelijk reglement. Beiden zijn door het bestuur voorbereid en door de leden bekrachtigd. Ook is het bestuur verantwoordelijk voor de verzorging van de boekhouding, het interne en externe communicatie en het onderhouden van contact met de boer.
Zie Wie zijn wij? welke bestuursleden Herenboeren Assen, Hof van Rhee heeft.